"Verhalenvertellers regeren de wereld." (toegeschreven aan de Griekse filosoof Plato)

 "Er zit een ambiguïteit in het vertellen van verhalen...Het vertellen van verhalen is een activiteit die twee kanten op gaat. Aan de ene kant is het verbonden met het idee van de waarheid. Aan de andere kant is het verbonden met een idee van uitvinding, verbeelding en leugens."  (Susan Sontag - in gesprek met John Berger in: To Tell A Story, 1983)

Maija Tammi is een verteller van overgangsverhalen, een fabulator van de liminaliteit van het bestaan. Als kunstenaar onderzoekt ze op forensische wijze sterfelijkheid en onze categorisering van wat leven is door nieuwe verhalen te componeren in film, video's, boeken, foto's en installaties die ons meenemen tot aan de rand van wat het betekent om mens te zijn. Ze kwam voor het eerst internationaal onder de aandacht in 2017 met haar bekroonde foto One of Them Is a Human #1, Erica, uit een serie van vier. Deze serie daagde bewust het idee uit dat portretten naar het leven worden getekend met een levende persoon. (1) Drie van de foto's in deze serie tonen portretten van androïden, terwijl één foto - mogelijk - een mens toont. De serie roept vragen op over onze definities van wat het betekent om te leven en bevraagt ons bestaan in een toekomst waarin technologie een steeds grotere rol speelt.

 De mens is gedefinieerd als een verhalende soort - 'homo narrans' (2) - en volgens de Jamaicaanse romanschrijfster en denker Sylvia Wynter zitten verhalen zo in onze botten en ons bloed dat ze schrijft: "Mensen zijn magisch. Bios en Logos. Woorden worden vlees, spieren en botten bezield door hoop en verlangen, geloof gematerialiseerd in daden, daden die onze realiteit kristalliseren." (3) De schrijver Jonathan Gottschall stelt dat verhalen ons helpen om te navigeren door de complexe sociale en psychologische problemen van het leven - net zoals vluchtsimulatoren piloten voorbereiden op moeilijke situaties.(4) Verhalen kunnen ook een middel zijn voor misleiding, manipulatie en controle. Toch is verhalen vertellen, net als andere gedragingen, geëvolueerd om ons uiteindelijk te laten overleven, wat paradoxaal is als je bedenkt dat in leven zijn ook betekent dat we uiteindelijk niet echt overleven. We gaan allemaal dood. Volgens de Arabische fabel mag Sheherazade dan haar leven hebben gered door duizend-en-één-nacht verhalen te vertellen, maar de ironie is dat dat haar er niet van weerhoudt sterfelijk te zijn en later te sterven.

One of Them Is a Human #1, Erica, 2017. Installatie beeld door Miikka Pirinen.

In haar onderzoek naar het leven als een liminale staat, een overgangsfase, die een constante navigatie is tussen leven en dood, gebruikt Tammi personages uit de meer dan menselijke wereld - insecten, reptielen, de microscopische wereld en technologie - als de hoofdpersonen in haar verhalen. Hiermee daagt ze impliciet de impuls uit om onszelf af te zonderen van andere soorten en drijft ze de spot met onze narcistische drang om onszelf op andere wezens te projecteren. Ze combineert dit met nieuwsgierigheid en speelsheid over de verschillende media en methoden die mensen gebruiken bij het vertellen van verhalen, en ze plaagt ons met de ingebouwde spanning tussen feit en fictie die alle verhalen in zich dragen, zelfs als ze pretenderen de waarheid te vertellen. Aan al haar verhalen ligt bovendien een impliciete kritiek ten grondslag op de voorrang die we geven aan ons gezichtsvermogen als middel waarmee we denken de wereld adequaat te kunnen beoordelen en de waarheid te kunnen ontdekken. In plaats daarvan wordt het gezichtsvermogen, en daarmee het menselijk brein dat het verwerkt, onthuld als gemakkelijk te bedriegen en onbetrouwbaar.  Wat je ziet is beslist niet wat je krijgt, zoals Tammi's verhalen laten zien. Je moet altijd dieper denken en graven. 

Neem bijvoorbeeld de installatie Hulda & Lilli die te zien is in MU Hybrid Art House. Het lijkt op het eerste gezicht een installatie met het leven van een sprinkhaan en een kameleon als onderwerp, die respectievelijk de aandoenlijke menselijke namen Lilli en Hulda hebben gekregen. Hun individuele levens zijn vastgelegd in prachtige foto's die lijken op 17e eeuwse Nederlandse stillevens, vergezeld van woorden die hun verhalen vertellen, geplaatst in twee afzonderlijke routes door de installatie. Het publiek wordt uitgenodigd om zijn vrije wil te gebruiken door te kiezen welk verhaal te volgen via een van de paden. Aan het einde worden de twee verschillende levens van het reptiel en het insect samengebracht op één scherm, waar hun gecombineerde verhaal en de gevolgen ervan zich paradoxaal ontvouwen op zowel onvermijdelijke als onvoorspelbare manieren. 

Een inherente paradox van de installatie is dat de wezens het onderwerp van het verhaal lijken te zijn, maar in werkelijkheid is het publiek dat ook. De installatie is een inventief menselijk experiment in het creëren van empathie, met als doel deze emotionele reactie uit het publiek te halen en hen aan te moedigen om te onderzoeken hoe hun gevoelens tot stand komen. De onzichtbare en stille binnenwerelden van het publiek, hun ervaringen en emoties, vormen de kern van de installatie. Er wordt bewust gebruik gemaakt van de verteltechnieken van antropomorfisme en het opbouwen van karakters van de wezens, die vaak gebruikt worden in natuurdocumentaires, om menselijke reacties en gevoelens op te roepen.  

Hulda & Lilli (detail), 2023. Beeld door Maija Tammi.

Bathing Brains (detail), 2023. Installatie beeld door KUNSTDOK / Tor S. Ulstein.

Aan het einde van de installatie wordt het publiek gevraagd om nog dieper in te gaan op hun gevoelens en in een debriefingruimte na te denken over voor welk wezen ze empathie voelden en waarom. In de debriefingruimte is extra geschreven materiaal te vinden dat zowel wetenschappelijke als filosofische context geeft aan hun overwegingen. Bij MU is er bijvoorbeeld een interview met de wetenschapper Floortje Bouwkamp, Doctoraal onderzoeker aan het Donders Instituut in Nederland die onderzoek doet naar de rol die voorspelling speelt in het menselijk brein bij het verwerken van wat we zien. 

Tammi's installatie ondermijnt de notie van subject en object, menselijk en niet-menselijk, door het publiek in een nieuwe liminale staat van tussen-zijn te plaatsen, waarin ze uiteindelijk net zo goed het onderwerp van het verhaal zijn als de protagonisten van het kunstwerk zelf. Scheiding en classificatie worden onthuld als zeer gebrekkige menselijke concepten. We zijn allemaal subjecten en objecten in dit experiment en proces dat we leven noemen.

Het vermogen om verwachtingen te ontwrichten en te tarten met lichtheid is een kenmerk van Tammi's werk, net als haar diepe betrokkenheid bij de wetenschappen in het proces van het maken van haar kunst. Dit terwijl ze gerichte filosofische vragen stelt die vervolgens worden uitgedrukt in werken die elke gemakkelijke lezing tarten. Het maken van Hulda & Lilli begon bijvoorbeeld met diepgaande filosofische vragen - hoe voelen we empathie? Hoe voelen we dat voor andere soorten? Kan empathie gemaakt en gemanipuleerd worden? Wat zijn de geheime ingrediënten? En hoe wekken natuurdocumentaires empathie voor andere wezens bij ons op? (5) Tammi werkte vervolgens nauw samen met wetenschappers die werken aan empathie en effectieve emoties in het Zwitserse Centre for Affective Emotions in Genève, Zwitserland, waaronder dr. Marius Voilberg en Joni Ollonen, gepromoveerd onderzoeker in de biologie.

Tammi's werk Bathing Brains (2023) (niet te zien bij MU) lijkt te bestaan uit prachtige witte wolken die in een zwarte lucht zweven. In werkelijkheid zijn het afbeeldingen van prille hersencellen die met UV-stralen op glas zijn geprint, opgehangen in diepe frames en beschilderd met de zwartste zwarte verf ter wereld. Nog preciezer: de cellen zijn in feite hersenorganoïden van 8 tot 12 weken oud die kunstmatig buiten het lichaam werden gekweekt uit echte menselijke cellen die werden gemanipuleerd om zich te specialiseren/uit te groeien tot hersenen voor onderzoeksdoeleinden in het Neurowetenschappelijk Centrum, HiLIFE aan de Universiteit van Helsinki, waarmee Tammi samenwerkte. Daar onderzoekt de onderzoeksgroep van Takashi Namba de ontwikkeling van de menselijke hersenen om nieuwe oorzaken van neurologische ontwikkelingsstoornissen te vinden. De organoïden waren een logisch onderwerp voor Tammi's lopende onderzoeken naar de vraag wat leven is en waar de grens ligt tussen technologie en natuur.

Dit soort zeer gerichte vragen en de daaropvolgende diepe duiken in het laatste wetenschappelijk onderzoek onthullen Tammi's oorspronkelijke achtergrond als journalist voordat ze zich op een carrière in de kunst ging richten. Het verklaart eveneens haar liefde voor feiten. Maar wat ze ook wil, is ons nieuwsgierig maken naar de wetenschap onder haar werk door gebruik te maken van haar verbeelding en een poëtische sensibiliteit die onze nieuwsgierigheid prikkelt. Deze combineert ze vervolgens met een complexe en prikkelende esthetiek die vaak schoonheid combineert met de krachtige en instinctieve emotie van walging.

Ook Tammi's nieuwste werk, in opdracht van MU, is een duidelijk voorbeeld van de complexe esthetiek die ze zo effectief in haar werk toepast. Het werk heet On The Third Day en bestaat uit twee delen: een video en een animatie. De titel van het werk roept verhalen op uit het verleden die een betekenis hebben op het gebied van leven en dood. Het refereert aan de Egyptische god Osiris die op de derde dag uit de dood opstond, net als Jezus volgens het christendom. De derde dag is ook de dag waarop God volgens het christendom gras, bloemen en bomen schiep en ze leven gaf. 

Het videogedeelte van de installatie laat prachtige bloemblaadjes zien die massaal uit zichzelf  lijken te bewegen en wiegen. Het is griezelig - zowel heimlich als unheimlich - en plaatst de kijker in een zwevende en verontrustende toestand tussen het huiselijke/bekende en het onhuiselijke/vreemde. (6) De keuze voor bloemblaadjes maakt het videowerk er een van grote schoonheid, en bloemen staan natuurlijk symbool voor liefde, leven, regeneratie - en ook voor de dood. De bloemblaadjes zijn tegelijkertijd dood en levend: in het digitale rijk van de video zijn ze onsterfelijk en eindeloos levend, terwijl ze in het rijk van de werkelijkheid van bloemen geplukt zijn en daardoor onvermijdelijk verdorrend en stervend en dus liminaal.   

In de loop van de video wordt de kijker zich er echter van bewust dat niet alles is wat het lijkt: er schuilt iets onder de golvende bloemblaadjes dat ze laat bewegen. Een instinctief gevoel van onbehagen begint, en af en toe zijn er glimpen van iets vreemds en onbekends dat er doorheen prikt, wat uiteindelijk het onbehagen vermengt met een nieuw gevoel van diepe walging - vergelijkbaar met het gevoel dat je krijgt als je naar het werk Bathing Brains kijkt, nadat de kijker zich realiseert waar hij echt naar kijkt. In feite speelt Tammi, zoals in veel van haar werk, opzettelijk met walging, waardoor de esthetiek van schoonheid, die de rozenblaadjes symboliseren, radicaal wordt verstoord. Schoonheid is niet per se op het eerste gezicht te vertrouwen, want wie weet wat eronder ligt?  Walging is echter niet alleen een negatieve emotie die ons wegduwt van een onderwerp. Het wekt ook onze nieuwsgierigheid op, zoals de schrijfster Carolyn Korsmeyer scherpzinnig opmerkt in haar boek Savouring Disgust: the Foul and the Fair in Aesthetics:

 "Esthetische walging is een reactie die, hoe onaangenaam ook, de aandacht kan vasthouden tot het punt waarop men kan zeggen dat men van het gevoel geniet."

On the third day (video still), 2024. Beeld door Maija Tammi.

Walging dwingt onze aandacht, interesse en nieuwsgierigheid af en roept een onontkoombare fascinatie op. Walging als drijfveer voor nieuwsgierigheid en ontdekking wordt verder aangewend in de bedrieglijk eenvoudige animatie die de video vergezelt. In de loop van de animatie en het verhaal, dat zich met een pennenstreek en een begeleidend verhaal in woord en geluid ontvouwt, leren we dat de kakkerlak in de film ten prooi valt aan een insect dat hem levend kan opeten op een manier die onze krachtige afkeer en een gevoel van slachtofferschap oproept. De kakkerlak bevindt zich in een staat van wat de Franse theoreticus Julia Kristeva 'abjectie' noemt - hij is zowel subject als object, potentiële held en slachtoffer. Hij bevindt zich in een liminale toestand, zwevend tussen leven en dood, zodat elke betekenis die wordt ontleend aan gemakkelijke, vastomlijnde definities en classificaties van de kakkerlak dreigt af te brokkelen (7 ) We leven mee met de zwevende toestand van de kakkerlak omdat we misschien zijn toestand herkennen als een toestand die ons allen bekend is, en we hem dus in feite worden. Dit komt omdat we gedwongen worden in de afgrond van de dood te staren doordat we bewust worden gemaakt van het naderende lot van de kakkerlak - dat hij al dan niet kan overleven en overwinnen.  

De kakkerlak is een schepsel dat Tammi al lang fascineert omdat het wordt verguisd en toch moet worden gerespecteerd als je naar je leven kijkt. De Tsjechoslowaakse schrijver Franz Kafka stelde in zijn baanbrekende novelle De Gedaanteverwisseling  (Die Verwandlung, 1915) het insect centraal. Daarin wordt een man op een ochtend wakker en ontdekt dat hij in een kakkerlak is veranderd. Dit leidt ertoe dat hij onvermijdelijk wordt gemeden door zijn familie en de maatschappij, omdat kakkerlakken walging oproepen bij mensen. Kakkerlakken zijn vaak synoniem met vuil, ziekte en slechte hygiëne en worden daarom vaak als scheldwoord gebruikt, maar toch zijn ze de ultieme overlevers. Kakkerlakken bestonden meer dan 300 miljoen jaar geleden, voor en na de dinosauriërs, en kunnen nucleaire explosies overleven. Wij mensen zijn laatkomers op deze planeet vergeleken met hen, en zij, niet wij, zijn de ultieme overwinnaars van catastrofes. Dus hoe kunnen mensen denken dat ze zo superieur zijn en zichzelf beschouwen als de meest levende soort, terwijl dit nederige schepsel zo'n triomfantelijke prehistorie heeft die vele millennia omspant? Is onze definitie van leven als verbonden met bewustzijn slechts een manier van de mensheid om een valse controle uit te oefenen over andere soorten en om onze eigen naderende en onvermijdelijke dood te verdringen? Dit zijn slechts enkele van de vragen die naar voren komen uit Tammi's werk, dat zich begeeft in het liminale zijn binnen een radicale tussenruimte met al zijn meeslepende en complexe vreemdheid, terwijl het rust op een fundament van wetenschap. 

Maar er is één wezen op aarde dat niet in deze toestand van zweven tussen leven en dood verkeert, en dit wezen staat bekend als de hydra. Het is onsterfelijk. Het werd voor het eerst ontdekt door wetenschappers in de 18e eeuw en is een kleine zoetwaterpoliep die helemaal niet veroudert. Bovendien kan hij zichzelf regenereren uit een klein cluster cellen, zelfs als hij in stukken wordt gesneden. Hij leeft gewoon verder, heeft geen hersenen of bewustzijn, maar wordt taxonomisch geclassificeerd als een klein roofdier. Het is het onderwerp van Tammi's buitengewone meerdelige werk Immortal's Birthday (2020) (ook niet te zien bij MU maar wel in boekvorm te bekijken). Dit werk dat bestaat uit video's, foto's, installaties en een kunstenaarspublicatie onderzoekt de praktische en metafysische vragen die worden opgeroepen door dit wezen dat niet veroudert. Immers, de titel van de serie nodigt uit om na te denken over welke datum je kiest om een verjaardag te vieren voor een wezen dat tijdloos is. En hoe vier je dat dan? Een foto die is gecomponeerd als een stilleven, waarop een verjaardagstaart, feesthoedjes, cadeautjes en ballonnen te zien zijn, is even fantastisch als absurd en komisch omdat het inspeelt op de fantasieën van mensen over verjaardagen. Net als de veelkoppige slang of het veelkoppige monster uit de Griekse mythologie, dat weer uitgroeide toen elk van zijn koppen werd afgesneden, en waar de hydra naar is vernoemd, ontkiemt deze serie ook eindeloze vragen en reflecties over wat leven is. 

Deze reflecties worden nog versterkt in het Hydra kunstenaarsboek, dat werkelijkheid en feit nog verder van elkaar loskoppelt door een verhaal te vertellen dat op het eerste gezicht echt lijkt: het beweert het dagboek te zijn van een wetenschapper die de hydra bestudeert. Ze is op de ultieme zoektocht naar de bron van zijn onsterfelijkheid. Na een tijdje worden er aanwijzingen in de tekst gedropt dat niet alles is wat het lijkt. Ze is een onbetrouwbare verteller, misschien zelfs op het randje van krankzinnigheid, en de grens tussen de wetenschapper en het object van haar onderzoek lijken in elkaar over te gaan door over-identificatie. De zoektocht van de wetenschap om de mysteries van het bestaan te begrijpen blijkt net zo obsessief te zijn en net zo beladen met potentiële ficties en gebreken als het verhalen vertellen zelf. Duidelijkheid die voor altijd vaststaat en stabiel is, is een illusie en het vertellen van verhalen is een tweesnijdend zwaard. Kunnen we uiteindelijk ooit echt de werkelijkheid kennen? 

Gezichtsvermogen is altijd gezien als het zintuig dat de meest onmiddellijke en directe manier is om de werkelijkheid waar te nemen. Maar zoals het interview met de wetenschapper Floortje Bouwkamp in de debriefingkamer van Hulda & Lilli onthult, heeft ons wetenschappelijk begrip van ons gezichtsvermogen een revolutie ondergaan. Terwijl voorheen werd gedacht dat de hersenen passief waren in het ontvangen van wat wordt waargenomen, zijn ze in feite verre van neutraal en nemen ze actief deel aan het creëren van wat we zien door te voorspellen wat we zien op basis van wat ze eerder in ons leven hebben gezien. Dit wordt het voorspellende brein genoemd en het heeft ook een relatie met verhalen vertellen. Verhalen vertellen is, net als zien, een manier van mensen om kennis te vergaren en te beoordelen. Net als bij verhalen vertellen, staan de hersenen open voor fictionalisering, hallucineren ze in feite wat ze denken te zien door te bladeren door wat we in ons leven al hebben gezien om het meest waarschijnlijke beeld te selecteren dat we werkelijk zien. (8) Sylvia Wynters bewering dat verhalen een deel van ons vlees zijn, heeft dus ook een speciale weerklank en magie bij het wetenschappelijke begrip.

Immortal’s Birthday, 2020. Installatie beeld door KUNSTDOK / Tor S. Ulstein.

De magie van Tammi's eigen onderzoek naar de kracht van het vertellen van verhalen door middel van haar kunst, is dat ze ons inspireert om samen met haar weer in een kinderlijke staat van nieuwsgierigheid te komen, ons af te vragen hoe we de wereld om ons heen waarnemen en na te denken over de wetenschap erachter. Haar verhalen prikkelen ons om vragen te stellen, dieper in onze eigen ervaringen te duiken en op zoek te gaan naar nieuwe kennis en manieren van weten. We kunnen verstoord raken tijdens de reis waar ze ons mee naartoe neemt. We kunnen er zelfs van walgen. We zijn zeker altijd verrast. Maar met een lichte toets, speelsheid en een meeslepende combinatie van technische vaardigheid, verbeeldingskracht en een poëtische gevoeligheid, allemaal gefundeerd op een fundament van wetenschappelijk en filosofisch onderzoek, laat haar werk ons in onze ontmoetingen ervaren wat het is om echt te leven - zelfs wanneer we dagelijks geconfronteerd worden met de grenzen van onze eigen onvermijdelijke sterfelijkheid.

Hulda & Lilli (detail), 2023. Beeld door Maija Tammi.

Dit essay is geschreven door Ariane Koek voor de expositie Hulda, Lilli & The Roach van Maija Tammi. Tentoongesteld in MU Hybrid Art House van 5 juli tot en met 15 september 2024.

VOETNOTES

(1) One of Them Is a Human, #1 Erica won de derde prijs in de Taylor Wessing Photographic Portrait Prize 2017 en won in hetzelfde jaar de John Kobal New Work Award voor een fotograaf onder de 35 jaar.

(2) Over het eerste gebruik van de uitdrukking homo narrans bestaat onenigheid of deze is bedacht door de etnoloog Kurt Ranke in 1967 of door de Amerikaanse communicatietheoreticus Walter R. Fisher.

(3) Citaat uit Sylvia Wynter 1995: 35, gebaseerd op Aimée Césaire.

(4) The Storytelling Animal: How Stories Make Us Human door Jonathan Gottschall, verscheen 1 januari 2012 bij Houghton Mifflin Harcourt.

(5) De titel van Maija Tammi's eerste solotentoonstelling in The National Museum of Photography in Helsinki 2023 Empathy Machine toont haar interesse in het onderzoeken of empathie kunstmatig kan worden gecreëerd bij mensen, en bevatte onder andere de première van Hulda & Lilli. Ze merkte op dat natuurdocumentaires onze zorg en aandacht inspireren door gebruik te maken van verteltechnieken en personage-opbouwende sequenties waardoor we ons met hen en hun situatie gaan identificeren. 

(6) Zie Sigmund Freuds essay The Uncanny. In het eerste deel onderzoekt hij de etymologie van de woorden 'heimlich' en 'unheimlich' (of 'huiselijk' en 'onhuiselijk'), hun gebruik in het Duitse woordenboek en hoe deze woorden in andere talen worden gebruikt. Dit moet een onvoorstelbare uitdaging zijn geweest voor de vertaler! In het tweede deel begint Freud mensen, dingen, zelfuitdrukkingen, ervaringen en situaties aan te pakken die het unheimliche gevoel het beste vertegenwoordigen. 

(7) Het abjecte verwijst naar de menselijke reactie (afschuw, braakneigingen) op een dreigende ineenstorting van betekenis veroorzaakt door het verlies van het onderscheid tussen subject en object of tussen zelf en ander.  Zie Julia Kristeva - The Power of Horror: An Essay on Abjection (Columbia University Press 1982).

(8) Zicht geeft ons altijd de illusie een heel beeld te zien in het huidige moment. Maar zoals de wetenschap onthult, ligt wat we zien altijd in het verleden, als je bedenkt hoe lang licht erover doet om door het heelal te reizen, af te kaatsen op het object waar we naar kijken en vervolgens verwerkt te worden in onze hersenen. Ook denken we altijd dat we één geheel zien, maar het proces om dit te zien is complex. Het menselijk oog bestaat uit kegeltjes of staafjes, die elk een ander deel van het beeld zien, dat vervolgens ondersteboven wordt weergegeven in onze hersenen en vervolgens door de hersenen wordt verwerkt tot één beeld met de juiste kant naar boven.